مقدمه ای بر آزمایش تراکم استخوان برای تشخیص پوکی استخوان
آزمایش سنجش تراکم مواد معدنی استخوان یا BMD، قدرت و استحکام استخوان ها را اندازه گیری می کند. این آزمایش یک ابزار تشخیصی مهم برای پوکی استخوان است؛ بیماری ای پیش رونده که در آن استخوان ها شکننده و ضعیف می شوند و به راحتی دچار شکستگی می گردند.
هر چند استخوان ها ظاهری سخت و ثابت دارند، اما در واقع از بافت زنده ساخته شده اند. چارچوب داخلی و لانه زنبوری شکل استخوان، از کلاژن (نوعی پروتئین) تشکیل شده است. یک ماده معدنی به نام کلسیم فسفات نیز به استخوان ها استحکام و صلابت می بخشد. ترکیب این دو ماده، ساختاری محکم و در عین حال انعطاف پذیر ایجاد می کند که توانایی تحمل فشار و تنش را به خوبی دارد.
اسکلت بدن ما یک چرخه ی پویا و زنده دارد؛ به این معنا که همواره استخوان های قدیمی برداشته می شوند و هم زمان استخوان های جدید ساخته می شوند. در دوران کودکی و نوجوانی، روند ساخت استخوان بر برداشت آن غلبه دارد، به همین دلیل استخوان ها از نظر استحکام و تراکم، رشد می کنند. این چرخه در حدود اواخر دهه ی بیست زندگی به اوج خود می رسد و پس از آن، روند برداشت استخوان به تدریج بر تشکیل آن پیشی می گیرد. در زنان، تغییرات هورمونی دوران یائسگی این عدم تعادل را سریع تر و شدید تر می کند. نتیجه این است که استخوان های قدیمی ممکن است بیش از حد سریع برداشته شوند، استخوان های جدید به اندازه ی کافی جایگزین آن ها نشوند، یا هر دو اتفاق بیفتد. در طول زمان، چارچوب لانه زنبوری داخل استخوان فضای خالی بیشتری پیدا می کند و لایه ی بیرونی آن نازک تر می شود.
همه ی این موارد ما را به اسکن پیشنهادی پزشک شما بر می گرداند. این آزمایش که با نام DXA شناخته می شود ــ مخفف dual-energy X-ray absorptiometry ــ در اصل همان روش و فناوری به کار رفته در یک عکس برداری استاندارد با اشعه ی ایکس است. در این روش، دستگاه پرتوهای ایکس با دوز پایین منتشر می کند که میزان کلسیم و سایر مواد معدنی موجود در بخشی از استخوان را اندازه گیری می کند. نسبت مواد معدنی استخوان به بافت نرم، تراکم استخوان را نشان می دهد.
آزمایش DXA که بیشتر برای اندازه گیری تراکم استخوان در ناحیه ی لگن و ستون فقرات کمری انجام می شود، برای تشخیص پوکی استخوان نیز به کار می رود. همچنین می تواند به ارزیابی خطر شکستگی های آینده و تشخیص اثر بخشی درمان پوکی استخوان کمک کند. این آزمایش که درست مانند یک عکس برداری ساده با اشعه ی ایکس سریع و بدون درد است، به صورت سرپایی انجام می شود. مدت زمان آن بسته به ناحیه ی بدن که تحت اسکن قرار می گیرد، بین پانزده تا سی دقیقه طول می کشد. نتایج این آزمایش که با عنوان نمره ی T شناخته می شود، به صورت مقایسه ای بین تراکم استخوان شما و تراکم استخوان یک فرد جوان در اوج تشکیل استخوان، ارائه می گردد. اندازه گیری دوم که نمره ی Z نام دارد، تراکم استخوان شما را با افراد هم سن، هم جنس و هم اندازه ی بدن مقایسه می کند.
آزمایش BMD معمولاً زمانی برای زنان توصیه می شود که به سن ۶۵ سالگی می رسند. با این حال، ممکن است زودتر از این سن هم پیشنهاد شود، به ویژه اگر زنی به آرتریت روماتوئید مبتلا باشد، وزن بدنی یا سطح ویتامین D پایینی داشته باشد، به مدت سه ماه یا بیشتر از کورتیکو استروئید استفاده کرده باشد، سابقه ی خانوادگی پوکی استخوان داشته باشد، شکستگی استخوان بر اثر یک حادثه ی خفیف را تجربه کرده باشد، دچار کاهش قد شده باشد، یا سیگاری و مصرف کننده ی شدید الکل باشد. بسته به نتایج اولین آزمایش، ممکن است یک آزمایش پیگیری در یک یا دو سال بعد مورد نیاز باشد.
آزمایش پوکی استخوان (تراکم استخوان) چیست؟
آزمایش تراکم استخوان که به اختصار اسکن DEXA نامیده می شود، روشی پیشرفته و کم خطر بر پایه اشعه ایکس است که برای اندازه گیری میزان مواد معدنی موجود در استخوان به کار می رود.
اسکن تراکم استخوان، که به آن DXA scan یا dual-energy X-ray absorptiometry نیز گفته می شود، با استفاده از اشعه ایکس، سلامت استخوان های شما را ارزیابی می کند. برخلاف یک عکس برداری معمولی که صرفاً تصویر استخوان ها را نشان می دهد، اسکن تراکم استخوان، قدرت و کیفیت استخوان ها را اندازه گیری می کند. این اسکن به ارائه دهندگان خدمات بهداشتی و پزشکان کمک می کند تا پوکی استخوان (ضعیف شدن استخوان ها) را تشخیص دهند، روند آن را دنبال کرده و خطر شکستگی را ارزیابی کنند. اسکن تراکم استخوان، یک آزمایش سریع، بدون درد و غیر تهاجمی است.
آزمایش پوکی استخوان ابزار اصلی در تشخیص پوکی استخوان ـ بیماری ای که به دلیل کاهش تدریجی کلسیم موجب نازک شدن استخوان ها و افزایش خطر شکستگی می شود ـ و همچنین در شناسایی استئوپنی (کاهش تراکم استخوان در حد کمتر از طبیعی ولی نه به شدت پوکی استخوان) کاربرد دارد.
نحوه عملکرد آزمایش پوکی استخوان
اسکن تراکم استخوان از پرتوهای یونیزان استفاده می کند، همان انرژی ای که در تصویربرداری با اشعه ی ایکس به کار می رود. در این روش، دستگاه دو پرتو ایکس با انرژی متفاوت و دوز پایین تابش را از بدن عبور می دهد. استخوان های متراکم که دارای کلسیم بیشتری هستند، پرتوها را جذب می کنند و مانع رسیدن آن ها به آشکارساز می شوند، در حالی که استخوان های کم تراکم، اجازه عبور مقدار بیشتری از تابش را می دهند. در نتیجه، در تصویر اسکن، استخوان های متراکم سفید و استخوان های ضعیف تر خاکستری دیده می شوند.
دستگاه آشکارساز DXA میزان تابشی که از بدن عبور کرده است را اندازه گیری می کند. ارائه دهنده ی خدمات بهداشتی این اندازه گیری را با تراکم استخوان یک فرد جوان سالم مقایسه می‌ک ند و بر اساس آن، نمره ی T شما مشخص می شود. نمره ی T معمولاً در مقادیر منفی گزارش می شود و هرچه این عدد به صفر نزدیک تر باشد، استخوان های شما سالم تر هستند.
انواع اسکن تراکم استخوان
اکثر آزمایش های تراکم استخوان با دستگاه های مرکزی انجام می شوند، به این معنا که تراکم معدنی استخوان در لگن و ناحیه ی پایین ستون فقرات اندازه گیری می شود. دستگاه های جانبی، تراکم استخوان را در نقاطی مانند ساعد، مچ دست، انگشتان، پا یا پاشنه بررسی می کنند. دستگاه های مرکزی معمولاً دقت بالاتری دارند و در بیمارستان ها و مراکز تصویربرداری در دسترس هستند، در حالی که دستگاه های جانبی، کوچک و قابل حمل بوده و ممکن است در مطب پزشک یا نمایشگاه های سلامت استفاده شوند.
در برخی موارد، از توموگرافی کامپیوتری کمی (QCT) برای اندازه گیری تراکم استخوان استفاده می شود. این آزمایش به جای اشعه ی ایکس از اسکن های CT استفاده می کند و تصاویر سه بعدی دقیق تری از استخوان ها ارائه می دهد. ممکن است QCT برای افرادی که دارای شرایط زیر هستند توصیه شود:
- بیماری هایی که نیاز به درمان با استروئید دارند
- قد بسیار بلند یا کوتاه
- بیماری های تخریبی ستون فقرات
- چاقی
- بیماری پاراتیروئید
شاخص ساختار بافت استخوان (TBS)
TBS یک ابزار تکمیلی برای اسکن DXA استاندارد است که اطلاعات بیشتری درباره کیفیت و تراکم ساختاری استخوان ها در نواحی لگن، ستون فقرات و مچ دست ارائه می دهد. این نرم افزار مورد تأیید FDA است و می تواند خطر شکستگی را با دقت بالاتری پیش بینی کند، بنابراین امکان طراحی برنامه های پیشگیری مؤثر فراهم می شود. برخی مراکز، این سرویس را ارائه می کنند. از پزشک ارجاع دهنده خود بپرسید که آیا انجام این آزمایش برای شما مناسب است یا خیر.
چرا انجام اسکن DEXA توصیه می شود؟
پزشک ممکن است اسکن تراکم استخوان را برای تشخیص پوکی استخوان یا استئوپنی، بررسی میزان کاهش توده استخوانی و برآورد خطر شکستگی های احتمالی در آینده توصیه کند. در صورت نشان دادن کاهش تراکم استخوان در نتایج اسکن، اقدامات پیشگیرانه و درمانی لازم به کار گرفته می شود؛ این اقدامات می توانند شامل اصلاح رژیم غذایی، انجام تمرینات تقویت کننده عضلات و تحمل وزن، و در برخی موارد، مصرف داروهای مناسب باشند.
اسکن DEXA برای افرادی که در خطر بالای ابتلا به پوکی استخوان هستند، توصیه می شود. عواملی که می توانند این خطر را افزایش دهند شامل موارد زیر هستند:
- کاهش تولید استروژن در اثر یائسگی
- مصرف طولانی مدت کورتون یا برخی داروهای دیگر
- مصرف زیاد الکل
- وزن بدن پایین
- سیگار کشیدن
- سن حداقل ۶۵ سال برای زنان و ۷۰ سال برای مردان
- سابقه خانوادگی شکستگی لگن
- سابقه شخصی برخی بیماری ها، از جمله دیابت نوع ۱، آرتریت روماتوئید، یا بیماری های کلیه، کبد یا تیروئید
اگر یک یا چند مورد از این عوامل خطر برای شما صدق می کند، با پزشک خود در مورد ریسک پوکی استخوان و مزایای احتمالی اسکن تراکم استخوان مشورت کنید.
اسکن تراکم استخوان در مقابل اسکن استخوان
اسکن استخوان با اسکن تراکم استخوان متفاوت است. اسکن استخوان نوعی تصویربرداری هسته ای است که از یک ماده ی رادیو اکتیو برای شناسایی مناطق با فعالیت بیو شیمیایی بالا در بدن استفاده می کند. ممکن است اسکن استخوان برای تشخیص عفونت های استخوان، تومورها یا سرطان توصیه شود، در حالی که اسکن تراکم استخوان برای ارزیابی قدرت و کیفیت استخوان ها و پیش بینی خطر شکستگی انجام می گیرد.
چه کسانی ممکن است نیاز به اسکن تراکم استخوان داشته باشند؟
مهم‌ترین دلایل انجام اسکن تراکم استخوان، تشخیص پوکی استخوان یا استئوپنی (تراکم پایین استخوان که ممکن است قبل از پوکی استخوان ایجاد شود) است. همچنین از این آزمایش برای پایش این شرایط پس از شروع درمان استفاده می شود. اسکن تراکم استخوان به پزشک کمک می کند تا خطر شکستگی استخوان فرد را ارزیابی کند. ارائه دهنده ی خدمات بهداشتی، عوامل دیگری مانند سن، وزن، سبک زندگی و سابقه ی خانوادگی را نیز در ارزیابی خطر شکستگی در نظر می گیرد.
ممکن است نیاز به اسکن تراکم استخوان داشته باشید اگر:
- مردی بالای ۷۵ سال باشید (یا بین ۵۰ تا ۶۹ سال با داشتن عوامل خطر)
- زنی بالای ۶۵ سال باشید (یا بین ۵۰ تا ۶۴ سال با داشتن عوامل خطر)
- سابقه ی خانوادگی پوکی استخوان یا شکستگی داشته باشید
- بعد از سن ۵۰ سالگی دچار شکستگی استخوان شده باشید
- وزن بدن شما پایین باشد
دلایل دیگری که پزشک ممکن است آزمایش تراکم استخوان را توصیه کند شامل:
- سابقه ی سیگار کشیدن
- بیماری کلیه
- بیماری کبد
- مصرف داروهایی که موجب کاهش تراکم استخوان می شوند، مانند کورتیکو استروئیدها یا داروهای سرکوب کننده ی سیستم ایمنی
- بیماری های تیروئید یا پاراتیروئید
- دیابت نوع ۱
اسکن تراکم استخوان چگونه انجام می شود؟
اسکن تراکم استخوان توسط یک تکنولوژیست پرتو یا رادیوگراف انجام می شود و سپس یک رادیولوژیست، روماتولوژیست یا اندوکرینولوژیست تصاویر را بررسی و تفسیر می کند.
برای انجام این اسکن آماده سازی ویژه ای نیاز نیست، اما باید به ارائه دهنده ی خدمات خود اطلاع دهید اگر:
- ویتامین یا مکمل مصرف می کنید: ممکن است نیاز باشد برخی مکمل ها، مانند کلسیم، ۲۴ ساعت قبل از اسکن قطع شوند.
- در ۲۴ ساعت گذشته تصویربرداری دیگری داشته اید: مواد حاجب یک CT اسکن یا باریم ممکن است بر نتایج اسکن تراکم استخوان تأثیر بگذارند.
- باردار هستید: پرتوهای یونیزان می توانند به جنین آسیب برسانند، بنابراین پزشک ممکن است اسکن را به تأخیر بیندازد یا نوع دیگری از تصویربرداری را انتخاب کند.
یک اسکن تراکم استخوان معمولاً ۱۰ تا ۳۰ دقیقه طول می کشد. در اسکن با دستگاه مرکزی، روند کار به این صورت است:
- لباس های راحت بپوشید و هرگونه جواهر یا فلز را درآورید. ممکن است از شما خواسته شود برای انجام آزمایش، لباس مخصوص آزمایشگاه بپوشید.
- روی یک میز بالشتک دار دراز می کشید که بازوی اسکن و آشکارساز بالای آن قرار دارد. دستگاه باز است و شما در محفظه محصور نمی شوید.
- تکنولوژیست ممکن است بلوک های فومی زیر زانوهای شما قرار دهد تا قسمت پایین کمر صاف شود.
- دستگاه پرتوهای ایکس را از زیر بدن شما عبور داده و به آشکارساز بالای بدن می فرستد.
- بازوی اسکن در طول بدن شما حرکت می کند و آشکارساز تابش عبوری را ثبت کرده و تصاویر را روی کامپیوتر تولید می کند.
بعد از اسکن تراکم استخوان چه اتفاقی می افتد؟
اسکن تراکم استخوان یک روش سرپایی است و نیازی به بیهوشی یا آرام بخشی ندارد، بنابراین می توانید بلافاصله رانندگی کنید و به فعالیت های روزمره خود بازگردید. رادیولوژیستی که اسکن شما را بررسی می کند، نتایج را با پزشک ارجاع دهنده شما در میان می گذارد. بسته به نمره ی T شما، پزشک ممکن است تغییراتی را در سبک زندگی یا داروهایی برای بهبود سلامت استخوان ها توصیه کند.
آیا اسکن تراکم استخوان خطر دارد؟
از آن جایی که اسکن DEXA از اشعه ایکس استفاده می کند، کاملاً بدون خطر نیست. اشعه یونیزه کننده X می تواند احتمال ابتلا به سرطان را کمی افزایش دهد. با این حال، میزان تابش در اسکن DEXA بسیار کم است؛ حدود یک دهم میزان تابشی که در یک رادیوگرافی قفسه سینه استاندارد دریافت می کنید و حتی کمتر از مقداری است که یک فرد به طور طبیعی در طول یک روز از محیط اطراف خود و از منابعی مانند نور خورشید و رادون طبیعی دریافت می کند.
اسکن تراکم استخوان روشی سریع، غیر تهاجمی و بدون درد است که معمولاً کمتر از ۱۰ دقیقه به طول می انجامد. در طول انجام آزمایش، بازوی دستگاه به آرامی روی نواحی هدف مانند لگن یا ستون فقرات حرکت می کند، در حالی که بیمار روی تختی نرم دراز کشیده است. در این روش نیازی به تزریق ماده حاجب وجود ندارد و فرد بلافاصله پس از اتمام اسکن می تواند فعالیت های روزمره خود را از سر گیرد.
اسکن های تراکم استخوان تخصصی در مراکز پیشرفته
در مراکز تصویربرداری پیشرفته، راحتی، ایمنی و کیفیت در انجام اسکن های تصویربرداری، اولویت دارد. شما با فناوری پیشرفته، تکنولوژیست های با تجربه و رادیولوژیست های دارای گواهینامه سر و کار خواهید داشت. در مراکز فوق موارد زیر ارائه می شود:
- تخصص در اختلالات استخوان: در تشخیص و درمان اختلالات شایع و پیچیده ی استخوان، از جمله پوکی استخوان، استئوپنی، بیماری پاژه و اختلالات پاراتیروئید تخصص دارند و تشخیص و درمان کامل توسط تیمی از متخصصان است.
- رویکرد چند تخصصی: اندوکرینولوژیست ها، رادیولوژیست ها، داروسازان و سایر متخصصان با هم همکاری می کنند تا اطمینان حاصل شود که شما آزمایش ها و تصویربرداری مناسب با سن، جنسیت و سبک زندگی خود دریافت می کنید. در این مراکز به شما کمک می کنند خطر شکستگی را کاهش داده و سلامت استخوان های تان را بهبود ببخشید.
- دسترسی آسان: انجام آزمایش ها در زمان و مکانی که برای شما مناسب باشد آسان است. اسکن های DXA در بیشتر مراکز رادیولوژی در دسترس هستند. تجهیزات آن ها به طور منظم ارتقاء می یابند و ارزیابی های کیفیت مطابق با دستورالعمل های انجمن بین المللی تراکم سنجی بالینی (ISCD) انجام می شود.
تفسیر نتایج اسکن تراکم استخوان
پس از انجام اسکن، رادیولوژیست نتایج را به پزشک ارجاع دهنده گزارش خواهد داد. این نتایج شامل T-Score و Z-Score خواهد بود.
T-Score میزان توده استخوانی شما را با یک بزرگسال جوان سالم از همان جنسیت و با بیشترین تراکم استخوان مقایسه می کند، و Z-Score توده استخوانی شما را با افراد بالغ هم سن، هم جنس و هم اندازه مقایسه می کند.
میزان T-Score:
- بالاتر از 1-، طبیعی در نظر گرفته می شود (استخوان سالم مشابه یک فرد جوان سالم).
- بین 1- تا 5/2-، نشان دهنده استئوپنی یا کاهش توده استخوانی است.
- کمتر از 5/2-، بیانگر پوکی استخوان و افزایش قابل توجه خطر شکستگی می باشد.
خطر شکستگی استخوان با هر انحراف معیار پایین تر از مقدار صفر در T-Score ، تقریباً دو برابر افزایش می یابد. به عنوان مثال:
- فردی با T-Score برابر 1-، حدود دو برابر بیشتر از یک بزرگسال جوان سالم در معرض خطر شکستگی قرار دارد.
- فردی با T-Score برابر 2-، حدود چهار برابر بیشتر در معرض خطر شکستگی خواهد بود.
چون انتظار داشتن قدرت استخوان یک فرد ۲۰ ساله با افزایش سن، واقع بینانه نیست، مهم است که T-Score خود را با Z-Score مقایسه کرده و با دیدگاه درست ارزیابی کنید.
آزمایش خون HCT یا آزمایش هماتوکریت یکی از شاخصهای کلیدی [...]
آزمایش خون ESR می تواند التهاب در بدن را [...]
آزمایش خون بیلی روبین، میزان بیلی روبین موجود در [...]
در حوزه سلامت و تشخیص، آزمایشگاه ها نقش کلیدی [...]
آزمایش CBC یکی از متداول ترین آزمایش های خون [...]
مقدمه ای بر آزمایش تراکم استخوان برای تشخیص پوکی [...]
پزشک تان به شما گفته است که می خواهند [...]